Tadbirkorlik faoliyati, tadbirkorlik kapitali va uning harakati

X BOB. TADBIRKORLIK FAOLIYaTI. TADBIRKORLIK KAPITALI VA UNING ЋARAKATI 1- §. Tadbirkorlik va uning iќtisodiyot nazariyasida talќin etilishi Bozor iќtisodiyoti tadbirkorlikka asoslanadi. Tadbirkorlik (ing. entrepreneur) insonning xislati, uning erkin, tavakkal ќilib foyda yoki boshќa iќtisodiy naf ko'rish uchun o'z mulkidan Џam ayrilib ќolish xavf-xataridan ќo'rќmay faoliyat yuritish, puxta o'ylab, natijasini ko'z o'ngiga keltirib ish tutish ќobiliyati. Ana shu ќobiliyatga ega kishilar tadbirkor deyiladi. Tadbirkorlik ќobiliyatini ishga solish, faoliyatga aylantirishning namoyon bo'lishini ƒarbda biznes (business - ish, faoliyat, mashƒulot) deb ataladi. Biznes bilan shuƒullanuvchilarni esa biznesmen (business - ish, man - odam) deyiladi. Biznes bilan shuƒullanuvchilarni, yani biznesmenlarni Џarbiy ќo'mondon bilan ќiyoslash mumkin. U o'z ishini tamal toshini ќo'yar ekan, uning potentsialini vujudga keltiradi, oldindan strategiyasini ishlab chiќadi, taktikasini belgilaydi. Biznesni tashkiliy shaklini ƒarbda uchga bo'lishadi: individual (xususiy) korxona, sherikchilik, korporatsiya. O'zbek tilida, odatda tadbirkorlik deganda faќatgina insonning ќobiliyati emas, balki uni namoyon ќilish (yuzaga chiќarish), faoliyat yuritishning tashkiliy shakli Џam tushuniladi. Lekin keyingi paytda biznes so'zi Џam tez-tez ishlatilmoќda. Bizning yurtimizda tadbirkorlik faoliyati bozor iќtisodiyotiga o'tish bilan yana ќayta jonlandi. Yurtimizda tadbirkorlik uzoќ tarixga ega. Bu avvalo, savdogarlik shaklida rivoj topgan. Buyuk ipak yo'li savdo-sotiќning o'z navbatida tadbirkorlikning rivojlanishida niЏoyatda katta aЏamiyatga ega bo'lgan. Ќolaversa, islom aќidalari Џam tadbirkorlikning rivojlanishida muЏim rol o'ynagan. Chunki, islom dinida meЏnat ќilmay topilgan daromadni Џarom deyiladi. Ћar bir inson, albatta biron faoliyat, ish bilan shuƒullanishi darkor. Buning natijasida turli-tuman Џunarmandchilik, kulolchilik, temirchilik, tikuvchilik, to'ќuvchilik, ќandolatchilik va Џoka'zolar rivojlangan. Bu xususiy tadbirkorlikning naќadar rivojlanganidan darak beradi. Shu bilan birga memorchilik va suƒorish inshootlarining ќurilishi o'z navbatida jamoatchilikka asoslangan tadbirkorlikni Џam rivojlanishiga olib kelgan deya olamiz. Tadbirkorlik tushunchasi XVII asrga xos bo'lib, bu atamani iќtisodiy nazariyaga ingliz iќtisodchisi R. Kantilon olib kirgan. Uning fikricha tadbirkor bu noaniќ daromadga ega kishilar (deЏќon, Џunarmand, savdogar va boshќalar). Ular boshќalarning tovarlarini malum narxlarda sotib oladilar. O'z tovarlarini ќanchaga sotishlari esa nomalum. Bundan shunday xulosa chiќarish mumkin: tavakkalchilik xatari tadbirkorlikning bosh farќlanuvchi xususiyatidir. A. Smit tadbirkorni tijorat bilan shuƒullanib, foyda olish uchun iќtisodiy tavakkalchilik ќiluvchi mulk egasi deb ta'rif- laydi. J. B. Sey tadbirkorlikni kengroќ manoda talќin etadi. Tadbirkor o'z foydasi uchun faol iќtisodiy agent sifatida ishlab chiќarish omillarini o'z tajribasi va bilimi asosida tavakkalchilik xataridan ќo'rќmay ishga soluvchi kishi sifatida ta'riflaydi. Sey fikricha, tadbirkorning daromadi uning tadbirkorlik faoliyati evaziga olingan. Tadbirkorlik Џaќidagi nazariyaga nemis olimi V. Zombert va Avstriya iќtisodchisi Y. Shumpeter katta Џissa ќo'shganlar. Zombert fikricha tadbirkor bu «zabt etuvchi», ƒalaba uchun kurashuvchi (xatarga tayyor, ruЏan erkin, ƒoyalarga ...