Atom tuzilishi. Bor nazariyasi. Atomdagi elektron holatlar. Kvant sonlar. s - , p - , d - , f - elektronlar

REJA: Atom tuzilishi. Rezerfordning atom tuzilishining yadro-planetar modeli. Bor nazariyasi. Vodorod atomining spektri va tuzilishi. Elektron bulut. Atom tuzilishi. Bor nazariyasi. Atomdagi elektron holatlar. Kvant sonlar. s-, p-, d-,f-elektronlar. Atom tuzilishi. XIX asr oxiri va XX asrning boshlarida fizika sohasidagi ko'pgina tekshirishlar natijasida atom moddaning eng kichik bo'linmaydigan zarrachasi emas, balki bo'linadigan, biridan ikkinchisiga aylanadigan, murakkab tuzilishiga ega degan xulosa chiqarildi. B xulosaning chiqarilishiga fizika va kimyo sohasida erishilgan quyidagi asosiy yutuqlar sabab bo'ladi. Atom tuzilishining murakkabligi to'g'risidagi dastlabki tushunchalar qtgan asrda paydo bo'la boshladi. Dalton va uning safdoshlari atomga bo'linmaydigan zarracha deb qaradilar. Ammo sekin asta atom ichki strukturaga ya'ni yanada mayda zarrachalardan iborat degan faktlar to'plana bordi. Atom tuzilishining hozirgi zamon modeliga olib kelgan eng muhim tajribalarga to'xtalamiz. XIX asr boshlarida atom bilan elektr o'rtasida uzviy bog'lanish ya'ni atomlar bir-birlari bilan elektr jarayonlari asosida birikkan degan umumiy tushuncha mavjud edi. 1834 y ingliz fizigi M.Faradey elektroliz qonunlari asosida ionlar ixtiyoriy xoxlagancha miqdordagi zaryadni emas, balki qat'iyan aniq portsiyadagi elektr miqdori tashishini isbotladi. 1874 y DJ.Stoni bu fikrga asoslanib, elementar elektr zaryadining son qiymatini hisoblab, u 10-20 Kl. ekanligini topdi. Atomda qarama-qarshi elektr zaryadlari mavjudligi, havosi siyraklashtirilgan sohada elektr zaryadlari ta'sirida katod yoki anod nurlari vujudga kelishi bilan to'liq isbotlandi. Yuqori kuchlanishli (100V) elektr tokini havosi surib olingan shisha nayda kavsharlangan elektroddan (katoddan) o'tkazilganda ko'zga ko'rinmaydigan nurlar vujudga kelishi aniqlandi. Bunday nurlar katod nurlari deyiladi, chunki ular manfiy zaryadlangan elektrod katodda vujudga keladi. Bu nurlar kuzga ko'rinmas bo'lib, ularning yo'liga qattiq moddalar qoyilsa nurlanish vujudga keladi. Masalan: oddiy shisha plastinkasi yashil nurlanadi, siyrak-yer elementlarning oksidlari, siyrak-yer element tabiatiga qarab turli rangdagi nurlanishni vujudga keltiradi. (Bu hodisa hozir rangli televizorlarda foydalaniladi). Ayrim kimyoviy birikmalar katod nurlari ta'sirida parchalanadi. Masalan: katod nurlari ta'sirida fotoplastinka yoki fotoqog'ozdagi Ag uning parchalanishi natijasida uning qorayishi kuzatiladi. Demak, ko'zga ko'rinmas katod nulari qattiq tusiqqa urilganda uning nurlanishini yuzaga keltiradi. Kuzatiladigan nurlanishlar manfiy zaryadlangan zarrachalar oqimidan iborat bo'lib, ularga «elektronlar» deb ataldi. Katod nurlari magnit va elektr maydonlari bo'lmaganda to'g'ri chiziqli yo'naladi. Manfiy zaryadlangan zarrachalar magnit va elektr maydonlarida og'ishi kabi katod nurlari ham og'adilar. Shunday qilib katod nurlari elektronlar oqimidan iborat ekanligi isbotlandi. 1897 yilda ingliz fizigi Dj.Tomson elektron elektr zaryadini uning massasiga nisbatini (em)ni o'lchashga muvaffaq bo'ldi va bu nisbat 1,76 . 108 klg. teng ekanligini aniqlandi. Faqat 1909 y. Chikago universitetidan R.Milliken juda ko'p tajriba natijalariga asoslanib elektron zaryadini o'lchashga muvaffaq bo'ldi va bu qiymat 1,60 . 10-19 Kl. teng ekanigini topdi. Bu ...