Geterosiklik birikmalar haqida umumiy ma'lumot

Halkasida uglerod atomlaridan boshqa element atomi saqlagan yopiq zanjirli birikmalar geterohalqali birikmalar deyiladi. Uglerod atomlaridan boshqa element geteroatom deb ataladi Geterohalqali birikmalar Oltingugurt saqlagan Kislorod saqlagan Azot saqlagan Halqalar soniga ko'ra Monogeterohalqali Poligeterohalqali (kondensirlangan) Halqadagi element soniga ko'ra Geteroatom soniga ko'ra Ikki geteroatomli uch azoli to'rt azoli besh azoli olti azoli etti azoli Bir geteroatomli Besh azoli bitta geteroatom saqlagan geterohalqali birikmalar pirrol furan tiofen (azol) (oksol) (tiol) Bir geteroatomli besh azoli aromatik geterohalqali birikmalarga pirrol, furan, tiofen va ularning gomologlari kiradi Olinish usullari: 1. Umumiy olinish usullari. A. Furan, tiofen va pirrolni o'zaro bir-birlariga aylantirishi (Yurev reaksiyasi). Besh azoli bitta geteroatom saqlagan geterohalqali birikmalarning umumiy va xususiy olinish usullari mavjud bo'lib, ularning umumiy olinish usullaridan biri Yurev reaksiyasi bo'lsa, ikkinchisi esa 1,4-dikarbonil birikmalarning sikl hosil qilish reaksiyaisidir. B. 1,4-dikarbonilli birikmalardan suvni tortib olish orqali (Paale-Knorr sintezi). Xususiy olinish usullari: 1. Pirrolni olinishi: A. Sliz kislotaning diammoniyli tuzini qizdirib: B. Suktsinimidning rux bilan o'zaro ta'siri: 2. Furanni olinishi. A. sliz kislotadan: sliz kislota degidrosliz k-ta pirosliz k-ta furan B. aldopentozlardan: 3. Tiofenni olinishi. A. Butanni oltingugurt bilan qizdirib. B. atsetilenni serovodorodom bilan qizdirib - Chichibabin reaksiyasi. A. B. Kimyoviy xossalari Besh azoli bitta geteroatom saqlagan geterohalqali birikmalarning kimyoviy xossalarini uch turga bo'linish mumkin: 1) aromatik xossasi, 2) kislota-asosligi, 3) qaytarilish-oksidlanish reaksiyalari. 1. Aromatik xossasi Pirrol, furan va tiofenlar tarkibidagi to'rtta uglerod atomlarining bittadan 4-ta π-elektronlari va geteroatomning umumlashmagan ikkita p-elektroni hisobiga -elektronli sekstet hosil qiladi (Xyukkel nazariyasi). Shunga ko'ra ular aromatik xossaga ega. Besh azoli bitta geteroatom saqlagan geterohalqali birikmalarning elektron tuzilishi benzolning tuzilishiga o'xshaydi, ammo agar benzol halqasining har bir uglerod atomi atrofidagi elektron zichlikning qiymati 1,0 ga teng deb olsak, pirrol, furan va tiofenlarning har bir uglerod atomi atrofidagi elektron zichlikning qiymati birdan ortiq bo'ladi, shuning uchun ular -ortiqcha sistemaga kiradi. Pirrol va furanga to'g'ridan-to'g'ri nitrat yoki sulfat kislotalar ta'sir ettirish mumkin emas, chunki ular kislotalar ta'sirida smolanib ketadi (atsidofoblik). A. Mineral kislotalar bilan o'zaro ta'siri 1. Nitrolash reaksiyasi B. Elektrofil o'rin olish reaksiyalari Pirrol, furan va tiofen benzolga o'xshab elektrofil o'rin olish reaksiyalariga kirishadi, kirgan o'rinbosarni α-holatiga yo'naltiradi. Faqat reaksiya sharoitlari har xil. 2. Sulfolash reaksiyasi 3. Galogenlash reaksiyasi 4. Atsillash reaksiyasi 2. Kislota-asosligi Pirrol, furan, tiofenlarda elektron jufti π-sekstet hosil qilishda ishtirok etgani uchun bu element atomlri (N, O, S) asos markazi bo'la olmaydi. Ammo pirrol kuchsiz kislota hisoblanadi, chunki undagi geteroatomda turgan vodorod qisman harakatchan bo'ladi. 3. Qaytarilish-oksidlanish reaksiyalari Gidrogenlash reaksiyalariga furan va pirrollarga nisbatan ...