Oqsilli moddalar. Oqsillarning umumiy xossalari. Oqsillarning kimyoviy tuzilishi

Oqsillarning umumiy xossalari Oqsilli moddalar. Oqsillarning umumiy xossalari. Oqsillarning kimyoviy tuzilishi. Reja: 1. Tirik tanalarning bioximiyaviy tarkibi. 2. Oqsillar va peptidlar. 3. Oqsillarning funksiyalari. 4. Aminokislotalar 5. Aminokislotlarning klasifikatsiyasi. 6. Oqsillarning klasifikatsiyasi. 7. Proteinlar. Oqsil nomi Oqsil nomi tuxum oki so'zidan kelib chiqqan sodda atama. Bioximiya adabiyotida protein va oqsil atamalari bir xil ma­noda (sinonimlar sifatida) ishlatiladi. Oqsillar haqida XIX asrning ikkinchi yarmida va XX asrning birinchi choragida olin­gan ma'lumotlar, asosan, gidroliz qilish yo'li bilan ular tar­kibiga kiradigan aminokislotalarni aniqlash va so'ngra oqsil tarkibida peptid shaklida bog'lanishini belgilash bilan chegaralanadi. Oq­sillar ximiyasi sohasidagi bu boshlang'ich ma'lumotlarni olishda mashhur rus olimi A. Ya. Danilevskiy nemis olimi Emil Fisherning tadqiqotlari katta ahamiyatga ega bo'ldi. Ammo oqsillar ximiya­si va bioximiyasi XX asrning ikkinchi choragidan boshlab, aso­san, ularni ajratib olish, molekulyar og'irligini aniq belgi­lash, birinchi kristall oqsillar-fermentlarni izolyatsiyalash, oqsillarni turli yo'llar bilan gidrolizlab, barcha aminokislotalarning to'la sifati va miqdorini aniqlash va nixoyat, bir qator sodda oqsillarning strukturasini mukammal o'rganish hamda ximiyaviy yo'l bilan sintez qilish asosida yuksak darajaga ko'ta­rildi. Oqsillar, asosan peptid bog'lar orqali birin-ketin birikkan aminoqsilotalardan tuzilgan yuqori molekulyar polimer­lardir. Ularning tarkibiga kiradigan aminokislotalar o'zaro kovalent bog'lar orqali birikkan bo'lib, ular orasidagi bog' peptid bog'i, hosil bo'lgan mahsulot peptid deb ataladi. Poli­mer tarkibidagi aminokislotalarning soniga qarab, ular 50 dan kam bo'lsa peptidlar va ortiq bo'lsa oqsillar deb ataladi. Oqsillarni ularning tarkibiga qarab ikki kategoriyaga bo'lish mumkin: sodda oqsillar-proteinlar va murakkab oqsil­lar-proteidlar. Birinchi kategoriyaga tegishli oqsillar fakat protein molekulasidan iborat bo'lib, boshqa boshqa qo'shimcha kom­ponent tutmaydilar. Murakkab oqsillar polipeptid zanjirdan tashqari, unga bog'langan, peptid bo'lmagan organik yoki anorganik gruppani saqlaydilar. Prostetik gruppa (yunoncha phostheto qo'shimcha demak) ataladigan bu komponentning ximiyaviy tabiati­ga qarab konyugirlangan oqsillar qo'yidagi gruppalarga bo'li­nadi: glikoproteinlar -uglevod, metalloproteinlar-metall io­ni, gemoproteinlar-gem, flavoproteinlar-flavinlar, fosfopro­teinlar-fosfat kislota qoldig'i va lipoproteinlar-lipid grup­pasini tutadilar. Oqsillarni erish qobiliyati va molekulasining shakliga qarab, suvda eriydigan globulyar (dumaloq) va suvda erimaydigan fibrillyar (ipsimon) proteinlarga, kelib chiqishi va tarqalishiga qarab hayvon va o'simlik, qon, sut, muskul oq­sillariga bo'lish mumkin. Aminokislotalar Barcha oqsillarning asosiy ko'rish elementlari aminokislo­talar ekanligi ko'pdan beri malum bo'lsa ham, oqsillarning to'la aminokislota tarkibi faqat XX asrning 30-yilla­ridagina batamom belgilandi. Buning sababi, bir tomondan aminokislotalar hali yaxshi o'rganilmagani, oqsil tarkibiga qaysi aminokislotalar kirganligi aniq malum bo'lmaganligi bo'lsa, ikkinchidan, ularning ayrim vakillarini sifat va miqdor analizi usullari hali mukammal bo'lmaganligi edi. Bu muammo faqat 40-yillarning boshlarida qog'oz xromotog­rafiyasi usuli qo'llanilishi bilan hal bo'ldi. Tabiatda 300 ga yaqin aminokislotalar uchraydi. Ularning yarmidan ortig'i, umu­man oqsil tarkibiga kirmaydi, qolgan yarmisining ko'p qismi ham ...