O'zbek tiliga arab va tojik tilidan o'zlashgan so'zlar

Toshkent viloyati Chirchiq davlatpedagogika instituti magistranti Maxamatxo'jaeva G.U. Annotatsiya: Jamiyat taraqqiy etib borar ekan, til lug'at boyligi ham u bilan birga rivojlanib boradi. Bu jarayonda ichki va tashqi omillar xizmat qiladi. Ushbu maqolada ma'lum bir til lug'at boyligining tashqi omil asosida qanday shart- sharoitlar ko'ra boyib borishi va asosan, o'zbek tilining boshqa tillardan so'z o'zlashtirish tarixiga nazar solinadi. Kalit so'zlar: lug'at, o'zlashma so'z, lug'aviy birliklar, jarayon, hodisa, ichki va tashqi imkoniyat, so'z turkumi, yozma va og'zaki muloqot, ikkitillilik, hamkorlik. KIRISH Ma'lumki, har qanday til o'z lug'at boyligini ichki va tashqi manbalar asosida doimiy ravishda boyitib boradi. Ichki imkoniyat deganda, ma'lum bir til lug'at tarkibining bevosita ichki imkoniyatlar, ya'ni grammatik qo'shimchalar, bir so'z turkumidan boshqa bir so'z turkumiga o'tish, shevalardan so'z qabul qilish kabi vositalar orqali kengayib borishi tushuniladi. Tashqi imkoniyat tushunchasi ostida esa turli xil sabablarga ko'ra bir tildan ikkinchi bir tilga kirib kelgan lug'aviy birliklarni, ya'ni so'z o'zlashtirish hodisasini nazarda tutamiz. ADABIYOTLAR SHARHI Rus tilshunos olimi Yu.S.Sorokin so'z o'zlashtirishning sabab va zaruratlarini o'z tadqiqotlarida chuqur o'rganib chiqqan. Uning yozishicha, -O'zlashtirishning zarurati hech bo'lmaganda uchta holat bilan izohlanadi: Rus adabiy tili lug'aviy tizimidagi yetishmaydigan qismlarni to'ldirish zarnrati. Eng avvalo, ilmiy-falsafiy va ijtimoiy-siyosiy leksika mana shunday bo'g'in bo'lib maydonga chiqadi. Leksikaning aynan mana shu doirasiga terminologik aniqlik va barqarorlik berish zarur bo'ldi; muhim tushunchalarni ifodalashdagi o'zboshimchalik, xilma-xillik, barqarorlikni tugatish zarur bo'ldi. Yangi o'zlashayotgan so'zlar o'zlarining ruscha muqobillari bilan mazmuniga ko'ra qisman moslashdi, chunki ular semantik aniqlik, -terminologik У ustunlikka ega. Ruscha muqobillar esa mazmuniga ko'ra nisbatan kengroq, shu boisdan noaniqroq, tushunchaning barcha mavjud yangi ma'no nozikliklarini aniq ifodalay olmaydi. Yevropacha asosdagi tushunchalar ma'lum darajada - internatsionall bo'lib qoldi hamda bunday tushunchalar bir qator Yevropa tillari (fransuz, ingliz va boshq.)da ma'lum so'z-terminlar bilan qo'shilib ketdi. TADQIQOT METODOLOGIYASI VA EMPIRIK TAHLIL Xozirgi o'zbek tili ham boshqa tillar singari so'z o'zlashtirish borasida ancha boy tajribaga ega. O'zbek adabiy tili tarixining taraqqiyot davriga nazar tashlasak, o'zlashgan so'z va shakllar turli davrlarda turlicha ijtimoiy sabablar bilan kirib kelgan. O'zbek adabiy tilining lug'at tarkibidagi so'zlar tarixiy shakllanishi jihatidan faqat turkiy tillarga xos bo'lmay, balki fors-tojik, arab, mug'ul, rus, uyg'ur tili orqali xitoy tilidan o'zlashtirilgan so'zlardan iboratdir. Manbalarda ta'kidlanishicha, tashqi manba asosida lug'at boyligining kengayishi o'zbek tilidoirasida 30-35 % ni tashkil etadi. O'zbek tiliga boshqa tillardan o'zlashgan so'zlar olimlarimiz tomonidan tizimlashtirilgan holda quyidagicha tavsiflanadi: arab tilidan o'zlashgan so'zlar; fors-tojik tilidan o'zbek tiliga kirib kelgan so'zlar; 1917 yilgi oktabr to'ntarishidan keyin o'zbek tilida paydo bo'lgan rus- baynalmilal so'zlari . ...