Leksikologiya

Mavzu: Leksikologiya O'qituvchi: Ruzikulova G. F. O'zbek tili Markaziy Osiyo qadimiy mahalliy xalqlarining turkiy tillar tizimidagi tillaridan biri sifatida uning lug'aviy tarkibi, grammatik qurilishi ham uzoq tarixga ega. Hozirgi o'zbek tili leksikasi o'zining butun taraqqiyoti jarayonida shu tilning ichki rivojlanish qonuni asosida boyib borgan, bu tilning so'z boyligi, leksik- semantik tizimi sifatida shakllangan yaxlit bir hodisadir. Hozirda umum iste'molda bo'lgan barcha so'zlar, grammatik vositalar o'zbek tilining o'zinikidir. Lekin bu leksik boylik birdan vujudga kelmagan. Birinchidan, o'zbek tili leksikasi turkiy xalqlar uchun umumiy bo'lgan so'z boyliklari asosida rivojlangan bo'lsa, ikkinchidan, boshqa xalqlar tillaridan so'z o'zlashtirish sababli boyigan. O'zbek tili leksikasining boyish manbalari O'zbek tilining leksikasi fan-texnika, san'at, ishlab chiqarishning taraqqiyoti bilan bog'liq holda boyib boradi. tashqa ichki manba manba 1)so'zni aynan To'liq kalka. O'zbek tili olish yo'li bilan leksikasining boyish manbalari kalkalab olish Yarim kalka yo'li bilan. semantik kalka deb ham So'zni aynan olish yo'li bilan tojik, arab tillaridan, shuningdek, rus tillaridan, rus tili orqali boshqa Yevropatillaridan ko'proq o'zlashtirilgan. Masalan, sinch, devor, yana, rubob, kitob, maktab, daraxt, mutolaa, muomala, traktor, sport kabi. Tilning lug'at tarkibi 2 manba asosida boyiydi. 1. O'zbek 2. Boshqa tilining ichki tillardan so'z imkoniyatlari olish (tashqa asosida (ichki manba). manba) 1. O'zbek tilining ichki imkoniyatlari asosida (ichki manba). Bunda so'z yasash orqali yangi so'zlar hosil qilinadi: sinfdosh, limonzor, vazirlik, ijarachi, tinchliksevar, MDH, BMT kabi. Ichki imkoniyatga shevalardan adabiy tilga so'z olish ham kiradi: aya, bolish, uvildiriq (ikra) kabi. 2. Boshqa tillardan so'z olish (tashqa manba). O'zbek tiliga boshqa tillardan so'z o'zlashtirish turli davrlarda turlicha bo'lgan. Eng qadimda fors-tojik tillaridan, keyinroq arab tilidan, undan ham keyinroq rus tilidan va rus tili orqali Yevropatillaridan so'z o'zlashtirish faollashgan. O'zlashgan so'zlar ham o'zbek tili leksikasida anchagina miqdorni tashkil etadi. Keyingi yillarda tilning leksik tarkibini so'z yasashdan ko'ra boshqa tillardan so'z o'zlashtirish hisobiga boyishi yetakchilik qilmoqda. Boshqa tillardan so'zlar ikki usul bilan o'zlashtiriladi: 1)so'zni aynan 2) kalkalab olish olish yo'li bilan; yo'li bilan. KALKALAB O'ZLASHTIRISH Kalkalab o'zlashtirishda so'z aynan olinmaydi, balki so'zning ma'nosi o'zlashtiriladi. Ikkinchi tildagi so'zning ma'nosi shu so'zning morfemik tarkibidan qismma qism nusxa ko'chirish orqali ifoda etiladi. Yarim kalkada ba'zan o'zlashtirilayotgan so'zning bir qism tashlanib, qolgan qismi aynan olinadi: aktualniy - aktual kabi. Kalkalab o'zlashtirishning 2 xil yo'li bor: 2. Yarim kalka. Bu 1. To'liq kalka. usulda Bu usulda o'zlashtirilayotgan o'zlashtirilayotgan so'zning bir qismi so'zning barcha qismlari o'z til materialidan aynan saqlanib, bir tuziladi. Masalan: qismi o'z til orqali polugramatniy - beriladi. Traktorist - chalasavod, vsesoyuzniy traktorchi, tabelshik ...