O'quvchilarga qo'shma so'z qismlari orasidagi munosabatlarning ifodalanishini o'rgatish

O'quvchilarga qo'shma so'z qismlari orasidagi munosabatlarning ifodalanishini o'rgatish O'quvchilar 6-7-sinflarda so'z turkumlari bilan bog'liq jihatlar, ulardagi qo'shma, juft, takroriy so'zlar hosil bo'lisi va imlosi bilan tanishib boradilar. Ona tili fanidan umumiy o'rta ta'lim maktabining o'quv dasturida 6-sinf uchun 170 soat ajratilgan bo'lib, fe'l bilan bog'liq mavzularga 60 soat, Ot so'z turkumiga 37 soat, Sifat turkumiga 18 soat, Ravish turkumiga esa 12 soat ajratilgan. O'sha dasturda 7-sinf uchun Olmosh mavzusiga 10 soat ajratilgan. Ajablanarlisi, qo'shma fe'llarni o'rgatish masalasiga mavzu ajratilmagan. Ammo darslikda Fe'llarning tuzilishiga ko'ra turlari (59-dars), Qo'shma fe'llar(60-dars) mavzulari joy olgan. Endi qo'shma so'z muchalari orasidagi munosabatlarning ifodalanishi haqida so'z yuritsak. Qo'shma so'zning tarkibidagi komponentlarning o'zaro munosabati quyidagicha voqelanadi: 1) ular orasidagi grammatik munosabat shu tipdagi so'z birikmasiga qarab, tarixiy rejada belgilanadi; demak, sinxronik jihatdan qaraganimizda, orada bunday munosabat faraz qilinmaydi, chunki bu aloqa saqlangan bo'lsa, u kompleks so'z birikmasi bo'ladi, ikki so'z sanaladi. Masalan, shakar qop (qo'shma so'z , stabil holatga ega, nutq jarayonida hosil qilinmaydi) shakarning qopi (so'z birikmasi). Komponentlarning grammatik aloqasi, tug'ilish e'tibori bilan ikki xil: a) tobelanish (komponentlarning munosabati aslda tobelanish yo'lini ko'rsatadigan qo'shma so'zlar): o'q ariq, o'q ilon, suv ilon; qo'y tikan, cho'l qurbaqa; dala chumchuq, shahar chumchuq, tol chumchuq; yo'l pashsha, yo'l chivin, it pashsha kabi; b) tenglanish (komponentlarning munosabati aslda tenglashishga asoslangan bo'ladi): o'tin-ko'mir (yoqilg'i), ota-ona, mosh-gurunch, soch-soqol; tarkibli sonlarda: o'n besh (o'n va besh. Qiyoslang: besh yuz - yuz besh: birinchisi - tobelanish, ikkinchisi - tenglanish: yuz va besh). Bu ikki xil bog'lanishni chog'ishtirsak, bog'lanish - birikishning nisbatan tobelanishda kuchli ekanligini ko'ramiz: o'tin-ko'mir tipidagi komplekslarda komponentlarning nisbatan ayrim-ayrimligi aniq sezilib turadi. Komponentlarning bog'lanish yo'llari, ularda bog'lanishning turli vositalarining ishlatilishi ham bir xil emas: amorf holda (affikssiz) bog'lanish, affiks yordami bilan bog'lanish (to'y boshi, so'zboshi kabi). Affikssiz bog'lanish eng qadimgi, sodda yo'l bo'lib, u jonli - so'z lashuv nutqida ko'p uchraydi. 2) Komponentlarning semantik munosabati har xil: xoslik munosabati (it pashsha, ot to'rva), o'xshashlik (tosh ko'mir, tot nok anjir shaftoli, karnay gul), o'ringa munosabat (qo'qon gul),biror belgiga munosabat (achchiq olma), miqdorga munosabat (mingoyoq, qirqog'ayni), harakat va obyekt munosabati (beshik tervatar, muz yorar, yer teshar). Bunday munosabatning turi ko'p: (bular har bir turkumning o'z ichida analiz qilinadi) birinchi komponent ikkinchisini semantik jihatdan konkretlashtiradi - chegaralaydi (ilon - umuman, o'q ilon, suv ilon - shuning turlari), bu bilan bir jinsning ichidagi qismlar - tur ma'nosi ham kelib chiqadi. Bularda ma'nolarning o'z aro chatishish hodisasi ham bor. Komponentlarning ma'no munosabati butun kompleksning - tarkibning material tomoniga, ...