Tarz ma'noli leksemalar tizimi

Tarz ma'noli leksemalar tizimi haqida Har bir jamiyatning o'z davrida oldiga qo'ygan yangicha maqsad va vazifalari, yechimini kutayotgan dolzarb muammo va masalalari bo'ladi. Bu muammo va masalalarning tadqiqi va yechimini, avvalo, tegishli soha bilan shug'ullanuvchi fan o'z zimmasiga oladi. XX asr o'zbek tilshunosligi ham tadqiq manbaining shakllanish va rivojlanish qonuniyatlariga asoslangan holda tadqiqotlarni amalga oshirib, ko'plab yutuqlarga erishdi. Avvalo, tilga yaxlit butunlik (sistema) sifatida baho berish, lison va nutq munosabatini izchil farqlash hamda ularning o'ziga xos xususiyatlarini to'g'ri belgilash natijasida samarali ishlar amalga oshirildi, tadqiqot metodologiyasi va usullari yaratildi. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov milliy g'oya, milliy istiqlol mafkurasini shakllantiruvchi asosiy omillarni sanab o'tar ekan, bunda u milliy til va uning milliy mafkuradagi o'rni masalasiga alohida e'tibor qaratadi: Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili - bu millatning ruhidir. O'z ruhini yo'qotgan har qanday millat o'zligidan judo bo'lishi muqarrar. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 4-moddasi va Davlat tili to'g'risidagi Qonunning 1-moddasida O'zbekiston Respublikasining davlat tili o'zbek tilidir, deyilgan. Shunga ko'ra, mustaqillikdan so'ng ona tilimizga bo'lgan e'tibor yanada kuchaydi. Keyingi paytda tilni sistema sifatida o'rganish, til sathlarini substansial yo'nalish asosida tahlil qilish yetakchi mavqeni egalladi. XX asrning boshi va o'rtalarida o'zbek madaniyati va fani uchun juda zarur bo'lgan, o'zbek substansial tilshunosligi uchun tayanch vazifasini o'tagan formal tilshunoslik, asosan, ommaviy savodxonlikni ta'minlash, zamonaviy adabiy til me'yorlarini ishlab chiqish, adabiy til me'yorlarini ommalashtirish kabi o'ta muhim masalalar yechimi bilan shug'ullangan bo'lsa, substansial tilshunoslikning oldida turgan vazifa esa tilning ichki imkoniyatlarini va uning voqelanish usullarini o'rganish va o'rgatish hisoblanadi. Tilga yaxlit sistema sifatida qaralar ekan, u o'z ichida bir qancha sathlarni birlashtiradi. Bu sathlar ham o'z o'rnida ko'plab kichik guruhlarni qamrab oladi. Tilshunoslikning bu sohasida yaqin o'tmishda qator ishlar amalga oshirildi. Ularga tayanib aytish mumkinki, bugungi kun sistemaviy o'zbek tilshunosligi til va uning sathlarini sistemaviy tadqiq qilish asosida ulkan yutuqlarni qo'lga kiritdi va ayni paytda ilmiy izlanishlar davom etayotganligini e'tirof etish lozim. Til sathlarini sistemaviy tadqiq qilish nisbatan leksik sathda ilgariroq boshlangan, chunki leksik sath tilshunoslar tomonidan tilning asosiy yarusi (markazi) sifatida baholangan. Shu bois 70-yillarda til hodisalarini sistemaviy tadqiq qilish, asosan, tilning lug'at tarkibi yuzasidan amalga oshirilgan. Bu sohadagi dastlabki tadqiqotlarni Sh.Rahmatullayev, R.Yunusov, I.Abdurahmonov, I.Qo'chqortoyev kabi tilshunoslar ishlarida kuzatish mumkin. Obyektiv olam sistema ekan, ongda aks etgan bu sistemaning tilda ifodalanishi ham sistemalilikni namoyon qiladi. Til ontologik (ichki tuzilish) jihatidan ko'p sathlilik xususiyatiga ega bo'lib, uning har bir sathi sistemalilikka amal qiladi. Jumladan, leksik sath butun va ...