O'zbek grafikasi (yozuv tizimi) haqida ma'lumot

O'zbek grafikasi (yozuv tizimi) haqida ma'lumot (4 soat) REJA: 1. Grafika haqida umumiy ma'lumot. 2. Grafemalar va ularning turlari. 3. Yozuv haqida umumiy ma'lumot 4. Yozuvning turlari . 5. O'zbek yozuvi tarixidan. Grafika (grekcha grapho - yozmoq degani) tilshunoslikning bir bo'limi bo'lib, unda fonetik-fonologik, leksik va morfologik birliklarni ifodalash uchun qo'llanadigan optik-grafik (ingl. optic - qaraydigan, ko'radigan degani ) belgilar haqida so'z yuritiladi. Bu belgilar grafema deb ataladi. Masalan, fonetik birlik bo'lgan fonemani ifodalash uchun harflardan (a fonemasi uchun a grafemasi olingan va h.), leksik birlik bo'lgan leksemalarni farqlash uchun tutuq belgisidan (sher - hayvon, she'r - adabiy atama, janr turi), morfoloik birlik bo'lgan morfemani ifodalash uchun raqamdan (son turkumiga mansub olti so'zini ifodalash uchun 6 raqami olingan) foydalaniladi. Grafemalar quyidagi guruhlarga bo'linadi: 1. Harflarga asoslangan grafemalar tilda mavjud bo'lgan fonetik-fonologik birliklarniifodalovchi grafemalardir. Masalan, nodir so'zidagi beshta fonemani ifodalash uchun beshta grafema [n], [o], [d], [i], [r] ishlatiladi. Bunday grafemalar tarkibiga ko'ra bir necha guruhlarga ajraladi. Lotin yozuviga asoslangan yangi o'zbek grafikasidagi grafemalar tarkiban ikki guruhga bo'linadi: 1) monografemalar bir harfdan iborat bo'ladi: a, b, d…2) digraflar ikki harf qo'shilmasidan iborat: ng, ch, sh. 2. Tinish belgilariga asoslangan grafemalar nutqning mazmuniy tomonini yozuvda ifodalash uchun qo'llanadigan belgilardir. Bu belgilar quyidagi vazifalarni bajarishga mo'ljallangan: 1) muloqot jarayonini yozuvda to'g'ri aks ettiradi: Bahor! (his-hayajon); Bahor? (so'roq). 2) gaplarni tarkib jihatidan farqlashga xizmat qiladi: Karimjon (ega) bugun ham kelmadimi? Karimjon (undalma), bugun ham kelmadimi? 3) uslubiy qulaylikka xizmat qiladi: Toshkentdan Nukusga qatnaydigan poyezd keldi deyish o'rniga Toshkent - Nukus poyezdi keldi deb yozilsa, tire tufayli usluban qulay, ixcham bo'ladi. 4) yozma nutqdagi murakkab fikriy munosabatlarni ifodalashga xizmat qiladi: Agronom? Nima?! - Nosirov shunaqangi qattiq baqirdiki, nazarimda olis-olislardagi tog'lar ham larzaga kelib silkingandek bo'ldi.(X.To'xtaboyev) So'roq va undov belgilarining birga qo'llanishi shu so'z orqali ham so'roq, ham taajjublanish, ham hayajon ifodalanganini aks ettirgan. Shuni aytish joizki, Grafika bo'limida tinish belgilari faqat grafemalar sifatida tasnif qilinadi, ularning qo'llanish o'rinlari Punktuatsiya bo'limida o'rganiladi. 3. Raqamlarga asoslangan grafemalarmiqdor va tartib tushunchalarini yozuvda aks ettirish uchun qo'llanadigan grafemalardir. Hozirgi o'zbek yozuvida ishlatiladigan raqamlar ikki guruhga bo'linadi: 1) arab raqamlariavval Hindistonda yaratilib, keyinchalik buyuk vatandoshimiz Muhammad Xorazmiy xizmatlari tufayli Arabiston, Ispaniya va butun Yevropaga tarqalgan raqamlardir: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 20, 100, 100, 100, 100, 100 kabi. 2) rim raqamlari eramizdan besh asr oldin etrusk qabilalari tomonidan yaratilgan va qadimgi rimliklar qo'llagan raqamlardir: I (bir), V (besh), X (o'n), L (ellik), C (yuz), ...