Ma'nodosh, shakldosh va zid ma'noli so'zlar

Ma'nodosh, shakldosh va zid ma'noli so'zlar Dars rejasi: 1. So'zlarning shakl va ma'no munosabatiga turlari. 2. Nutqda bu imkoniyatlardan foydalanish. 3. Mashqlar bajarish. Tayanch so'z va iboralar: Shakl va ma'no munosabatiga ko'ra so'zlarning turlari, nutqning noo'rin takrorlardan holi bo'lishi, ta'sirchan vositalar, fikrni tasviriy ifodalash, so'zlarning ma'nodoshligi, shakldoshligi, zid ma'noliligi va bularning so'z qo'llash imkoniyatlariga munosabati, bu hodisalarning notiqlik va badiiy san'at usullariga asos bo'lishi. Nutqda so'z va iboralar o'zaro ma'nodosh, shakldosh va zid ma'noli tarzda qo'llana oladi. Lug'aviy birliklarning bu imkoniyatlaridan foydalanish nutqqa ifodaviylik, ta'sirchanlik bag'ishlaydi. Ma'nodosh so'zlar bir umumlashtiruvchi ma'noga ega, ammo ma'no nozikliklari bilan farqlanuvchi, talaffuzi va yozilishi har xil bo'lgan so'zlardir. Masalan: kasal, bemor, xasta, betob kabi so'zlar ma'no qirralari o'zaro farqlanadi. Shakldosh so'zlar talaffuzi va yozilishi bir xil, ammo anglatgan ma'nolari turlicha bo'lgan so'zlardir. Masalan: a) soz -puxta, ma'qul; b) soz -cholg'u asbobi; v) soz -inoq, o'zaro yaqin. Agar ko'p ma'noli soz'ning anglatgan ma'nolari o'rtasida ichki bog'liqlik bo'lsa, shakldosh so'zlarda bunday bog'lanish bo'lmaydi, shakldosh so'zlarning har biri mustaqil lug'aviy ma'noga ega bo'lgan alohida so'zdir. Zid ma'noli so'zlar bir-biriga zid, qarama-qarshi ma'noni bildiruvchi, ba'zan umumlashtiruvchi ma'noni ifodalovchi, chiziqcha bilan ajratib yoziladigan so'zlardir. Masalan: uzoq-yaqin, do'st-dushman, oq-qora, Yerga urmoq, ko'kka ko'ratmoq kabi. Ma'nodosh so'zlarni to'g'ri qo'llay bilish gap mazmunining aniq ifodalanishini, nutqning noo'rin takrorlardan holi bo'lishini ta'minlaydi. Ma'nodosh so'zlar qatorini tog'ri tuzish, undagi bosh so'zni ajrata olish muhimdir. Masalan: osmon, ko'k, gumbaz so'zlarida osmon so'zi, shirin, mazali, lazzatli, xushta'm ma'nodoshlarida shirin so'zi bosh so'zdir. Shakldosh so'zlar so'z san'atining ta'sirchan vositasidir. Bunday so'zlarni o'rinli qo'llash orqali so'z o'yinlari, askiya, payrovlar yaratiladi, mumtoz she'riyatdagi tuyuq janri shakldosh so'zlarga asoslanadi. Matn mazmunini ochishda shakldosh so'zlarning ma'nolarini to'g'ri farqlay bilish lozim. 47-mashq. Gaplarni o'qing, sinonim so'zlarning ma'nosi va ma'no nozikliklarini tushuntiring. 1. G'azal ham bo'lurmi buncha dilrabo, Bunchalar serishva, bunchalar sernoz (E.V.). 2. Lekin general unga parvo qilmay ochiq yuz, tabassum bilan kapitanni chaqirdi (Sh). 3. Endilikda boya o'ylamagan o'ylarini, insof-u adolat, diyonat, halollik va yaxshilik to'g'risidagi o'ylarini ro'yobga chiqarish lozim edi. (O.Y.). 4. Hamisha shunday baxtli, farog'atda yashashimga yuragim bovar qilmaydi (Sh). 5. Bechora qizim! Sho'rlik qizim (O'.O') 6. Kokili gul, ko'ylagi nur bahorning quchog'ida yayra, yashna, qanot qoq (Yashin). 7. Unganman qip-qizil bahor qo'ynida, g'am-alam, qayg'uga ulfat emasman (Yashin). 48-topshiriq. Avval shakldosh, keyin ko'p ma'noli so'zlarni ko'chiring, ularning farqini shu so'zlar ishtirokida tuzgan gaplaringiz asosida sharhlang. Asir, bog', yoz, chang, yozmoq, quloq, ot, bosh, toy, oshiq, tomir, ko'k, qirq, qo'y, lab, oylik. 49-mashq. Ajratib ko'rsatilgan so'z va iboralarning ma'no munosabatlarini ...