Sintaksis qo'llanma

MAVLON BURXANOV SINTAKSIS (1-qism) @Uztilim @OnatilivaadabiyotN1 So'z birikmasi Sintaksisda so'z birikmalari va gaplar o'rganiladi. Shunga ko'ra sintaksisda : 1. so'z birikmasi sintaksisi, 2. gap sintaksisi bo'limlari mavjud. Har qanday til o'zining nutq tovushlari, so'zlari, iboralari, va qo'shimchalaridagi imkoniyatlarini sintaksisda, ya'ni gap qutilishlarida namoyon qiladi. Tilning birligi gap, so'z birikmasi, so'z, qo'shimcha, tovush. So'zlarning tildagi muayyan qonun -qoidalar asosida o'zaro birikuvidan so'z birikmalari va gaplar hosil bo'ladi. So'z birikmasi va gaplar o'z qurilishi va ifoda mazmuniga ko'ra farqlanadi. Ular sintaksisda o'rganiladi. Ikki yoki undan ortiq mustaqil so'zlar bir- biri bilan ma'no va grammatik jihatdan bog'lanib, so'z qo'shilmasini tashkil etadi. So'z qo'shilmasida so'zlar bir- bir bilan teng va tobe boglanadi. So'zlar o'zaro teng bog'langanda ohang, teng bog'lovchilar, teng bog'lovchilar vazifasidagi yordamchi so'zlar bilan bog'lanadi. (shaxs- son, to'liqsiz fe'l bilan emas) So'zlarning teng bog'lanishi so'z qo'shilmalarini hosil qiladi. So'z qo'shilmasidagi har bir so'z o'z ma'no mustaqilligini, alohida- alohida narsalarni nomlab kelish xususiyatini saqlab qoladi So'z qoshilmasi so'z qo'silmasi va so'z birikmasiga bo'linadi. So'zlar bir- biri bilan teng bog'lansa, so'z qo'shilmasi hosil bo'ladi:olma va o'rik; tobe bog'lansa, so'z birikmasi hosil bo'ladi: olmaning hosili. So'z birikmasida bosh so'z va ergash so'z bo'ladi. So'z birikmasida ma'nosi boshqa so'z tomonidan ravshnlashtirilayotgan so'z bosh so'z; Bosh so'z boshqa so'zlar bilan faqat tobe bog'lanadi. bosh so'zning ma'nosini izohlab, ravshanlashtirib kelgan so'z-ergash so'z deyiladi. So'z birikmasi hosil bo'lgach, birikma tarkibidagi so'zlarga xos ko'p ma'nololik va omonimlik xususiyatlari yo'qoladi, leksik ma'no yo'qolmaydi. Savol bosh so'zdan ergash so'zga beriladi. Savolda qatnashgan so'z-bosh so'z., savolga javob bo'lgan so'z-ergash so'zdir. So'z birikmasida tobe so'z asosan hokim so'zdan oldin keladi: Yangi kitob. So'z birikmasida bosh so'z boshqa so'zlar bilan faqat tobe bog'lanadi. Bosh so'zning qaysi turkumga oidligiga qarab, otli birikmalar va fe'lli birkmalar bo'ladi. Bosh so'z ot, sifat, son, olmosh, ravish bilan ifodalansa, otli birikma, sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi bilan ifodalansa, fe'lli bitikma sanaladi. Otli birikmada bosh so'z ot va otlashgan so'zlar bolan ifodalanadi. Bosh so'z va ergash so'z boshqaryv, moslashuv, bitishuv usullari bilan birikadi. Bosh so'zning talabi bilan ergash so'zning ma'lum grammatik vositani olishi boshqaruv deyiladi. Bunda ergash so'z bosh so'zga ko'makchilar va tushum, o'rin- payt, chiqish, jo'nalsh kelishigi qo'shimchalari yordamida birikadi. Boshqaruvli bog'lanishda kelishik qo'shimchlari va ko'makchilar ergash so'z tarkibida bo'ladi. Uyga qaytish, kitobni o'qish, teatr haqida suhbatlashish. choydan ichish, mehnatda sinalgan. Ba'zan boshqaruv aloqasida grammatik vosita tushib qolishi (qatnashmasligi) mumkin: bug'doy o'rmoq. Boshqaruvli birikmada bosh va ergash so'zning joyi almashtirilsa ham umumiy ma'no o'zgarmaydi: Tinglab qalb so'zlarini, belbog'ini bog'lab beliga. Bosh so'zning ...