Mahmud Qoshg'ariyning ta'limiy-axloqiy qarashlari

Mahmud Qoshg'ariyning ta'limiy-axloqiy qarashlari Reja: M.Qoshg'ariyning Devoni lug'otit turk asarining tarixi. Devoni lug'otit turk asarining ta'limiy axloqiy ahamiyati. 6. Mahmud Qoshg'ariyning ta'limiy-axloqiy qarashlari. Eng qadimgi qo'shiq va lirik she'rlarda jasurlik, adolat, sadoqat va insoniylik kabi xislatlar tarannum etilgan. Bunday qo'shiq va lirik she'rlar XI asrda yashagan ulug' olim Mahmud Qoshg'ariy tomonidan yaratilgan Devonu-lug'atit-turk asari orqali bizgacha yetib kelgan. Turkiy xalqlarning tarixini yorituvchi qadimgi manbalarda pand-nasihat va o'gitlar etilgan asarlar ham ko'plab uchraydi. Ana shunday asarlar jumlasiga Mahmud Qoshg'ariyning Devonu lug'atit-turk asari ham kiradi. Alloma mazkur asarni 1076-1077 yillarda yozgan. Geograf olim H. Hasanov shunday misol keltiradi: 1914 yil Turkiyaning Diyorbakir shahrida bir beva xotin pulga muhtoj bo'lib, kitob do'koniga eski qo'lyozmani keltiradi va 30 liraga sotishini aytadi. Ammo bu narxga kitobni hech kim olmaydi. Bir kun do'konga keksa kitob muxlislaridan Ali Amiriy kirib qoladi va bir do'stidan qarz olib, kitobni sotib oladi (Ali Amiriy 1857-1924 yillarda yashagan, o'z shaxsiy kutubxonasida 15 mingga yaqin kitob yig'ib, hammasini SHayx Fayzulloh madrasasiga hadya etgan. Keyinchalik bu kitoblar Fotih kutubxonasi - milliy kutubxonaga o'tkazilgan). Bu kitob Mahmud Qoshg'ariyning Devonu lug'atit-turk asari edi. Mazkur qo'lyozma asl nusxasidan hattot Muhammad bin Abu Bakr ibn Abdul Fotih as-Soviy al-Damashqiy tomonidan devon yozilgandan 200 yil o'tgach (1266 yilda) ko'chirilgan edi. Qo'lyozma 219 varaqli jilddan iborat bo'lib, sahifalar raqamlanmagan, fikrlarning boshi va oxiri noma'lum edi. Hozir bu qo'lyozma Istambulda Fotih kutubxonasining Ali Amiriy fondida saqlanadi. Devonu lug'atit-turk asarida qadimgi turkiy so'zlarning arabcha izohli tarjimasi ham berilgan. Ushbu asarni qadimiy turkiy tilning izohli lug'ati ham deyish mumkin. Devonu lug'atit-turk 1928 yilda nemis olimi Brokelman tomonidan nemis tiliga tarjima qilingan. 1939 yilda esa Bosim Atalay uni usmonli turk tiliga tarjima qilgan va mazkur tarjima Anqarada chop etilgan. O'zbekistonda asar Solih Muttalibov tomonidan tarjima qilinib, 1960-1963 yillarda uch jilddan iborat Turkiy so'zlar lug'ati nomi bilan nashr qilingan. 1967 yilda indeks lug'at ko'rsatkichi ham chop etilgan. Devonu lug'atit-turk asarining she'riy parchalari ham nemis tiliga tarjima qilinib, 1914 yilda nashr etilgan. Turk olimi Fuad Kuprilzoda, rus turkologlari V. Radlov hamda S.F. Malovlar ham Devonu-lug'atit-turk asari yuzasidan tadqiqotlar olib borganlar. Abdurauf Fitrat ham she'riy parchalarni tarjima qilib, ularning lug'atini tuzgan va 1930 yilda Samarqandda nashr ettirgan. N.M. Mallaev o'zbek adabiyoti tarixi darsligiga Devonu lug'atit turkdagi qo'shiq va maqollarni kiritib, ularni tahlil etadi. A. Qayumov esa noyob qadimgi yodgorliklarimiz - qo'shiqlar (she'riy parchalar)ni birinchi marta nasrdan nazmga o'girib, Qadimiyat obidalari nomli asariga kiritgan. Aziz Qayumovning Qadimiyat obidalari nomli asaridagi pand-nasihatga oid o'gitlar bilan sug'orilgan she'riy parchalar ...