Impuls. Impulsning saqlanish qonuni. Biror sistеma tarkibidagi xar bir jismga ichki va tashqi kuchlar ta'sir etishi mumkin. Jismlarning o'zaro bir birlariga ko'rsatayotgan ta'sir kuchlari ichki kuchlarni tashkil qiladi. Sistеmadagi jismlarning sistеmadan tashqaridagi jismlar bilan o'zaro ta'sirlanishi natijasida vujudga kеluvchi kuchlar tashqi kuchlar bo'ladi. Nyutonning ikkinchi qonunini i - tartib nomеrli jismga tadbiq etib, quyidagicha yozish mumkin: (4.1) bunda Рi - i - tartib nomеrli jismning impulsi, va shy jismga ta'sir etayotgan ichki va tashqi kuchlarning mos ravishdagi yig'indilari. (4.1) ni sistеmadagi barcha jismlar uchun quyidagicha yozamiz: ……. Yuqoridagi tеnliklarni xadma - xad qo'shib chiqsak (4.2) hosil bo'ladi. (4.2) da kattalik sistеmaning to'la impulsini ifodalaydi. (4.2) ifodaga Nyutonning uchinchi qonunini tatbiq etib ya'ni sistеmadagi jismlarning bir-birlariga ko'rsatayotgan o'zaro ta'sir kuchlari miqdor jixatidan tеng va yo'nalishlari bo'yicha qarama-qarshi ekanligini e'tiborga olib, hamma ichki kuchlarning yigindisi 0 ga tеng dеgan xulosaga kеlamiz. Yuqoridagilarni hisobga olgan holda (4.2) ni quyidagicha yozamiz. (4.3) Sistеmaning to'la impulsidan vaqt bo'yicha olingan birinchi tartibli hosila sistеmadagi jismlarga ta'sir etayotgan tashqi kuchlariing yig'indisiga tеng ekan. Agar sistеmadagi jismlarga xеch qanday tashqi kuchlar ta'sir etmasa, ya'ni sistеma bеrk sistеmadan iborat bo'lsa yoki tashqi kuchlarning yig'indisi 0 ga tеng bo'lsa, (4.3) quyidagi ko'rinishda bo'ladi. yoki (4.4) formuladan ko'rinadiki, sistеmaning to'la impulsi vaqt o'tishi bilan o'zgarmaydi va qymatini saqab qoladi. ...
7-sinf fizika darsligi asosida 37-mavzu: Impulsning saqlanish qonuni Yopiq sistema Fizikada tahlil qilinayotgan jismlar guruhiga jismlar sistemasi deyiladi. Sistemaga kiruvchi jismlar orasidagi o'zaro ta'sir kuchlariga ichki kuchlar, sistemadagi jismlarning sistemadan tashqaridagi jismlar bilan o'zaro ta'sirlashishi natijasida vujudga keluvchi kuchlarga esa tashqi kuchlar deyiladi. Sistemadagi jismlar faqat bir-biri bilan o'zaro ta'sirlashishsa va sistemaga ta'sir etayotgan tashqi kuchlar ta'siri o'zaro muvozanatda bo'lsa, bunday jismlar sistemasi yopiq sistema deb ataladi. Kosmik kemani uchirishda Yer bilan kosmik kema birgalikda yopiq sistema deb qaraladi. Chunki Quyosh, Oy va boshqa osmon jismlarining kosmik kemaga ta'sirini hisobga olmasa ham bo'ladi. Gorizontal sirtda bir necha sharcha bir-biri bilan to'qnashib, ta'sirlashayotgan bo'lsin. Agar sharchalarning sirtga ishqalanishi hisobga olmaydigan darajada kichik bo'lsa, bu sharchali sirtni yopiq sistema deb qarash mumkin Massa va tezliklari bir xil jismlar to'qnashuvi 1-tajriba. Bir tomoniga prujinali bufer mahkamlangan bir xil m massali ikkita aravachani gorizontal relsga 119-rasmdagidek qo'yamiz. Aravachalarga ta'sir etuvchi og'irlik kuchi va relsning reaksiya kuchi o'zaro muvozanatda bo'ladi. Shuning uchun qaralayotgan jismlar sistemasini yopiq sistema deb olish mumkin. Aravachalar to'qnashganda to'xtab qolishi uchun ularning biriga plastilin yopishtirib qo'yilgan. Aravachalarni bir xil υ tezlik bilan harakatlantirsak, birinchi aravachaning impulsi mυ ga teng bo'ladi. Ikkinchi aravachaning tezligi birinchi aravachaning tezligiga teng, lekin qarama-qarshi yo'nalgani uchun ikkinchi aravachaning impulsi −mυ ga teng bo'ladi. U holda ikkala aravachaning impulslari yig'indisi: bo'ladi. Aravachalar to'qnashganda plastilin orqali ular bir-biriga yopishib qo'ladi va to'xtaydi. Tezlik υ = 0 bo'lgani uchun har bir aravachaning impulsi nolga teng bo'ladi. 2-tajriba. Endi aravachalarning prujinali buferlari 120-rasmdagidek bir-biriga qarab tursin. Ikkala aravachaga kattaligi bir xil, lekin yo'nalishi qarama-qarshi bo'lgan υ tezlik beramiz. Birinchi galdagi kabi bu holda ham aravachalar to'qnashmasdan avvalgi impulslari yig'indisi nolga teng. Lekin aravachalar to'qnashgandan keyin har birining impulsi nolga teng bo'lmaydi. Chunki ular to'qnashgandan keyin bir xil υ′ tezlik bilan bir-biridan uzoqlasha boradi. Ular impulslarining yig'indisi: bo'ladi. Demak, 1-tajribadagi kabi aravachalar to'qnashmasidan oldin ham, to'qnashganidan keyin ham ularning impulslari yig'indisi nolga teng. Massa va tezliklari har xil jismlar impulsi 3-tajriba. Aravachalar massalari turlicha − m1 va m2 bo'lsin. Ularni relsga 121-rasmdagidek o'rnatib, birinchisiga υ1, ikkinchisiga qarama-qarshi yo'nalishda υ2 tezlik beramiz. Aravachalar to'qnashgandan keyin mos ravishda υ1′ va υ2′ tezliklar bilan ortga qayta boshlaydi. Natijada har bir aravachaga ta'sir etuvchi kuchlar bir-biriga teng, lekin qarama-qarshi tomonga yo'nalgan bo'ladi. Shuning uchun ikkinchi aravacha uchun kuch manfiy ishora bilan olinishi kerak. Ikkala aravachaning impulslari qanday o'zgarishini hisoblaylik. Bu tenglikning chap tomoni aravachalarning to'qnashishdan oldingi, o'ng tomoni esa to'qnashgandan keyingi impulslari yig'indisini ifodalaydi. Demak, ...
