Abu Rayxon Beruniy va Umar Xayyom o'rta asrning buyuk astronomlari

ABU RAYXON BYeRUNIY VA UMAR XAYYoM ¡RTA ASRNING BUYuK ASTRONOMLARI Reja: Beruniyning yoshlik yillari, uning ustozlari. Beruniyning Gurgondalik davri va ijodi. Uning ¡tgan avlodlardan šolgan yodgorliklar asari va šadimiy tašvimlar. Beruniyning Ђaznadagi ilmiy faoliyati. Šonuni Masudiy Beruniyning shoќ asari. Umar Xayyom - astronom. Umar Xayyomning Isfaќondagi rasadxonasi. Umar Xayyom - šuyosh-ќijriy kalendarining asoschisi. Abu Rayќon Beruniy - šomusiy olim ¡rta asr Sharš olimlari ichida Abu Rayќon Beruniyning ilmiy merosi aloќida ¢rin tutadi. U tarixchi, lingvist, astronom faylasuf sifatida talay ilmiy meros šoldirgan allomadir. Uning geografiya, mineralogiya va farmakalogiya b¢yicha šoldirgan merosi bu fanlar tarkibidan ajib bir durdona sifatida ¢rin oldi. Olimlarning matematika va astronomiya soќasidagi ishlari esa jaќon tabiatshunosligining rivojiga ulkan ќissa b¢lib š¢shiladi. Beruniyning ¢nlab asarlari bizgacha etib kelmagan, biroš uning bizgacha etib kelgan bir šism asarlarining ¢zi ќam k¢z ¢ngimizda uni buyuk šomuschi sifatida gavdalantiradi. Alloma t¢ђulganiga ming yil t¢lishi munosabati bilan uning asarlarining t¢la t¢plami rus va ¢zbek tilarida chop etildi. Beruniyning 100 yilligi munosabati bilan ¢tkazilgan tadbirlar va asarlarining chop etilishi olim ќayoti va ilmiy merosga jamoatchilikning šizišishini keskin ortirishga sabab b¢ladi. Ayni paytda uluђ olim merosi bilan fašat Sharš, jumladan ¡rta Osiyo olimlargina emas, balki Yer yuzining juda k¢p mamlakatlarning olimlari shuђulanadi. Bizning diyorimiz farzandi Abu Rayќon Beruniy o'z madaniy va ilmiy merosining jaќonshumul aќamiyati bilan ¢zbek elining yoxud ¡rta Osie ellarininggina emas, balki jaќon xalšlarining, butun Yer yuzining ma'naviy boyligiga aylandi. Bu ќol biz-¢zbeklarda chušur faxr xissini š¢zђatdi. Abu Rayќon Beruniy 973 yilning 4 sentyabirida Xorazmning šadimiy poytaxti Šiyot (ќozirgi Beruniy) shaќrida tuђildi. Beruniy davrida Šiyot shaќri mamlakatning asosiy ќunarmanchilik ishlab chišarish va savdo markazi sifatida tanilgan edi. Beruniy bu shaќarda yoshligida keng va chušur bilim oldi. Biroš, baxtga qarshi, olimning eshlik yilaridagi ќayoti va uning ustozlari ќašida fanga deyarli ќech narsa malum emas. U keyinchalik ¢z asarlaridan birida yoshlik yillari ќašida yozib, 990 yillardayoš Xabash Al-Xosibning astronomik jadvalaridan foydalanganligini va shu asosda astronomik kuzatishlar olib borganligini bayon šiladi. Beruniyning ustozlaridan biri Abu Nasr Mansur ibn Iroš b¢lib, u matematika va astronomiyadan bir necha fundamental asarlarining mualifi edi. 21-22 yoshlarida Beruniy bir necha astronomik asboblarni yasab, ular yordamida Xorazm voќasiga tegishli bir šancha aќoli istišomat šiladigan shaќarlar, punktlarning geografik koordinatalarini anišlash bilan shuђulanadi. Bu yillarda u Šuyosh va Oy tutilishlarini kuzatib ¢rgandi, shunindek, ekliptika (quyoshning yillik k¢rinma y¢li)ning osmon ekvatoriga oђishini anišlashga doir šator kuzatishlarni bajaradi. 995 yili Gurganj (ko'hna Urganch) amiri Mamun ibn Muќammad Šiyotga yurish šilib, uni tormor šildi. Šiyot ќokimi Abu ...