Tabiatdagi elektr hodisalar

8-sinf fizika darsligi asosida 8-mavzu: Chaqmoq va momaqaldiroq Chaqmoq chaqishi va momaqaldiroq gumburlashini ko'p kuzatganmiz. Ularning hosil bo'lishini turli ishorali elektr zaryadlarining o'zaro ta'siri asosida tushutitirish mumkin. Bir jism ikkinchi jismga ishqalanganda, elektr zaryad hosil bo'ladi. Turli ishorali zaryadlar bilan kuchliroq zaryadlangan jismlar bir-biriga yaqinlashtirilsa, uchqun chiqadi va chirsillagan ovoz eshitiladi. Ma'lumki, havoda suv bug'lari mavjud. Osmonda havo temperaturasi pasaya borishi bilan suv bug'lari birlashib, mayda suv zarralarini hosil qiladi. Bunday suv zarralari to'plangan joy bizga oq bulut bo'lib ko'rinadi. Havo temperaturasi yanada pasaya borsa, suv zarralari yiriklashib, ular qora buhitga aylana boradi. Bulut so'zib yurgart joyda havoning yanada sovib ketishi esa suv zarralarining muzga aylanishiga olib keladi. Osmondagi bulutlar bir-biri bilan hamda ha­voning turli qatlamlari bilan doimo ishqalanishda bo'ladi. Natijada ba'zi to'p bulutlar kuchli zar-yadlanib qoladi. lurli ishora bilan kuchli zaryad­langan bulutlar bir-biriga yaqinlashganda, bir bulutdagi manfiy zaryadlar ikkinchi bulutdagi musbat zaryadlar tomon harakat qiladi. Qarama-qarshi ishorali zaryadlarning to'satdan qo'shilishi natijasida kuchli elektr uchqun - chaqmoq hosil bo'ladi (25-rasm). Chaqmoq - bu turli ishora bilan zaryadlangan bulutlar orasida yoki bulut bilan yer sirti orasida sodir bo'ladigan kuchli elektr uchquni. Chaqmoqning uzunligi bir necha kilometrga, diametri esa bir necha santi-metrga teng bo'lib, davomiyligi sekundning ulushida sodir bo'ladi. Chaqmoq paytida kuchli gumburlash - momaqaldiroq yuzaga keladi. Momaqaldiroq - bu chaqmoq paytida sodir bo'ladigan havodagi (atmosferadagi) tovush hodisasi bo'lib, u chaqmoq yo'lida havoning qizishi, bosimning ortishi tufayli yuz bcradi. Chaqnashdagi yorug'lik chaqmoqni deyarli shu zahoti ko'ramiz, lekin uning ovozi - momaqaldiroq gumburlashini biroz vaqtdan keyin eshitamiz. Bunga sabab, 1 s da yorug'lik 300 00 km masofani, tovush esa havoda bor-yo'g'i 340 m masofani bosib o'tishidir. Masalan, chaqmoq bizdan 1 km uzoqlik-da sodir bo'lsa, uni deyarli shu zahoti ko'ramiz, momaqaldiroq ovozini esa 3 s dan keyin eshitamiz. Chaqmoq bulutlar orasidagina emas, bulut bilan yer orasida ham yuz berishi mumkin (26-a rasm). Bunda bulut qatlamlarida hosil bo'lgan katta miqdordagi zaryadlar oqimi to'satdan bir zumda yerga o'tishi natijasida kuchli chaqmoq chaqadi va momaqaldiroq gumburlaydi. Agar bulutning musbat zaryadlangan qatlami yer sirtiga yaqin kelib qolsa, shu bulut ostidagi yer sirtida manfiy zaryadlar to'planadi. Natijada, zaryadlangan bulut yer sirti bilan hosil bo'lgan elektr maydon orqali ta'sirlashadi. Bulut kuchli zaryadlangan bo'lib, yerga juda yaqinlashib qolganda bulut va yer sirti orasida kuchli elektr uchqun chiqadi, ya'ni chaqmoq chaqnaydi. Chaqmoq jarayonida bulutdagi zaryadlar yerga o'tadi. Teskari chaqmoq. Spraytlar Shu paytgacha chaqmoqlarning bulutlar va yer orasida, ya'ni bulutlardan pastda ro'y berishi haqida gapirilgan. Lekin, bulutlaming tepasida ham chaq­moqlar kuzatilar ekan, Bu ...