Tokning magnit maydoni

8-sinf fizika darsligi asosida 52-mavzu: Tokning magnit maydoni Ersted tajribasi Magnit maydonning elektr toki bilan bog'liqligini tajribada birinchi bo'lib 1820-yilda daniyalik fizik Xans Kristian Ersted aniqlagan. Ersted tajribasini o'tkazib ko'rish uchun 143-rasmda tasvirlangan zanjirni yig'amiz. Zanjir tok manbai, reostat, kalit, o'tkazgich (sim)dan iborat. O'tkazgich simlaridan bin janubdan shimolga tomon tarang tortilgan bo'lsin. Magnit strelkasini rasmda ko'rsatilganidek o'tkazgich ostiga qo'yaylik (143-a rasm). Bunda strelkani sim bo'ylab joylashtiramiz. Endi kalitni ulab, o'tkazgichdan tok o'tkazaylik. Shu zahoti tok o'tayotgan sim ostidagi magnit strelkasi 90° burchakka burilib, simga perpendikular joylashib qoladi (143-b rasm). Demak, tokli o'tkazgich atrofida magnit maydoni yuzaga keladi va magnit strelkasini buradi. Ersted tajribasi tok o'tayotgan o'tkazgich atrofida magnit maydon bor ekanligini ko'rsatadi. To'g'ri tokning magnit maydoni O'tkazgichdan elektr toki o'tganda uning atrofida magnit maydon mav-judligini quyidagi tajribada ham kuzatish mumkin. Qalin karton qog'ozi olib, uning o'rtasidan teshib to'g'ri o'tkazgichni o'tkazamiz. Karton ustiga mayda temir kukunlarini sepamiz. O'tkazgich uchlarini tokka ulab, kartonni yengil silkitamiz. Temir kukunlari tokning magnit maydoni ta'sirida magnitlanib, o'zini kichik magnit strelkasi kabi tutadi va ular magnit induksiya chiziqlari bo'ylab joylashadi. Tokli o'tkazgich atrofida hosil bo'ladigan magnit maydon kuch chiziqlari doimiy magnitning atrofidagi maydon kuch chiziqlariga o'xshash bo'lar ekan. Tajribani davom ettirib, tok o'tayotgan sterjen artofiga mayda magnit strelkalarini qo'yaylik. Shu zahoti strelkalar magnit kuch chiziqlarining yo'nalishida tartibli joylashib qoladi (144-a rasm). Sterjendagi tok yo'nalishi o'zgartirilsa shu zahoti barcha magnit strelkalari 180° ga buriladi (144-b rasm). Demak, tokning magnit kuch chiziqlari yo'nalishi o'tkazgichdagi tokning yo'nalishiga bog'liq. To'g'ri tok atrofidagi magnit maydonning kuch chiziqlari aylanalardan iborat bo'lib, uning yo'nalishini parma qoidasi orqali quyidagicha tushuntirish mumkin (145-rasm). Agar parmaning ilgarilanma harakati tok yo'nalishi bilan bir xil bo'lsa, u holda parma dastasining aylanish yo'nalishi magnit induksiya chiziqlarining yo'nalishini ko'rsatadi. G'altakning magnit maydoni Ersted tomonidan tokli o'tkazgichning magnit maydoni kashf etilishi elektromagnetizm sohasidagi tadqiqotlarga turtki bo'ldi. 1820-yilda fransuz fiziklari Andre Mari Amper va Dominik Fransua Arago o'tkazgich (g'altak)dan aylanma holatida tok o'tkazib, bunda to'g'ri tok maydoniga nisbatan kuchli magnit maydoni hosil bo'lishini aniqladilar. Simni spiral shaklga keltirib, uning ikki tomoniga ikkita magnit strelkasini yaqinlashtiramiz (146-a rasm). Simdan tok o'tkazsak, ikkala strelka ham spiral o'qi tomon buriladi. Bunda strelkalarning qutblari bir xil yo'nalishda joylashadi. Metall simni spiral shaklida organik shisha orqali o'tka-zaylik. Uning ustiga temir kukunlarini sochaylik. Simdan tok o'tkazilsa, temir kukunlari tokning magnit kuch chiziqlari yo'nalishida joylashadi (146-b rasm). Temir kukunlari o'rniga magnit strelkalari joylansa manzara yanada yaqqolroq namoyon bo'ladi. Spiral shaklidagi simlar o'ramini solenoid deb yuritiladi. Tok o'tayotgan g'altak atrofida magnit ...