Shaxsning bilish jarayonlari va ularni rivojlantirish

Reja: Bilish jarayonlarini turlari. Sezgi va idrok jarayonlarning mohiyati va yo'nalganligi, diqqat jarayonlari bilan bog'liqligi. Nutq va tafakkur jarayonlarining ijtimoiyligi. Xotira va xayol jarayonlari va ular tarbiyasi. Shaxsning bilish jarayonlariga sezgilar, idrok, xotira, tafakkur, nutq, xayol, diqqat kiradi. Sezgilar-psixik aks ettirishning oddiy usuli tariqasida hayvonlarga ham, odamlarga ham xos xususiyat bo'lib, u voqelikdagi narsa va hodisalarning ayrim belgi va xususiyatlarini bilib olishni ta'minlaydi. Sezgilar kishiga tevarak-atrofdagi narsa va voqealarning xususiyatlarini bilishga imkon beradi. Sezgi a'zolari kishiga tevarak-atrofdagi olamda mo'ljal olish imkonini beradi. Agar kishi barcha sezgi a'zolaridan mahrum bo'lib qolsa bormi, u o'zining atrofida nimalar yuz berayotganini bila olmas, tevarak-atrofdagi odamlar bilan munosabatga kirisha olmas, ovqatni qidirib topa olmas, xavf-xatardan qutilib qola olmas edi. Kishining hayoti va faoliyatida sezgilarning roli juda katta, negaki, ular bizning olam haqidagi va o'zimiz to'g'rimizdagi bilimlarimiz manbai hisoblanadi. Sezgilar bizga obyektiv voqelikning haqqoniy suratini beradi, yani olamni u qanday mavjud bo'lsa shundayligicha aks ettiradi. Tovushlar, xidlar va boshqa kuzatuvchilar ko'zga ta'sir qilganda ko'rish sezgilarini hosil qilmaydi. Xuddi shuningdek, nur va xid ham eshitish kuzata olmaydi. Muayyan sezgi a'zolari uchun bir xildagi qo'zg'atuvchilarni va uning uchun bir xilda bo'lmagan qo'zg'atuvchilarni farq qila bilish kerak. Sezgi a'zolarining ixtisoslashishi-uzoq davom etadigan evolyutsiya mahsuli, sezgi a'zolarining o'zi esa tashqi muhit ta'siriga moslashuvchanlik mahsulidir. Sezgi a'zolari organizmning muhitga moslashuvi jarayoniga xizmat qilar ekan, ular uning obyektiv xususiyatlarini aks ettirgan taqdirdagina o'z funksiyasini muvaffaqiyatli bajarishi mumkin. Shuning uchun tashqi olamning o'ziga hos xususiyatlari sezgi a'zolarining o'ziga hosligini keltirib chiqargandir. Sezgilar mohiyatiga ko'ra obyektiv olamning subyektiv siymosidir. Sezgilar muayyan payt davomida retseptorga ta'sir o'tkazayotgan qo'zg'atuvchining o'ziga xos quvvatini nerv jarayonlari quvvatiga aylanish natijasida xos bo'ladi.Sezgi a'zolari faqat moslashuvchanlik, ijro qilish funksiyalarini bajaribgina qolmasdan, balki axborot olish jarayonida bevosita ishtirok etadigan harakat organlari bilan harakatning bog'liqligi o'z-o'zidan ravshandir. Har ikkala funksiya qo'lda bir-biri bilan qo'shilgan bo'ladi. Shu bilan birga qo'lning ijro etish va paypaslab ushlash harakatlari o'rtasida farq borligi ham shubxasizdir. I.P.Pavlov qo'lning pasayib ushlash harakatlarini ijrochilik xatti-harakatlari emas, balki xatti-harakatning alohida turi-pertseptiv xatti-harakatga taalluqli mo'ljaliy-tadqiqiy reaksiyalaridir, deb atagan edi. Sezgi nerv sistemasining u yoki bu kuzatuvchidan ta'sirlanuvchi reaksiyalari tarzida hosil bo'ladi va har qanday psixik hodisa kabi reflektorlik xususiyatiga egadir. Kuzatuvchining o'ziga aynan o'xshaydigan analizatorga ta'siri natijasida hosil bo'ladigan nerv jarayoni sezgining fiziologik negizi hisoblanadi. Analizator uch qismdan iborat: 1. Tashqi quvvatni nerv jarayoniga o'tkazadigan maxsus transformator hisoblangan periferik bo'lim (retseptor); 2. Analizatorning periferik bo'limini markaziy analizator bilan bog'laydigan yo'llarni ochadigan afferent (markazga intiluvchi) va efferent (markazdan qoluvchi) nervlar; 3. Analizatorning periferik ...