Tafakkur shakllari haqida

Tafakkur shakllari Psixologiyada nutq fikr yuritish faoliyatining vositasi deb yuritiladi. Odatda nutq tafakkur jarayonida hukmlar, xulosa chiqarish va tushunchalar formasida ifodalanib keladi. Shuning uchun hukm, xulosa chiqarish va tushunchalar tafakkurning spetsifik formalari deb ataladi. Hukmlar Narsa va hodisalarda, voqelikda haqiqatdan o'zaro bog'liq bo'lgan belgilar (alomatlar) hukmlarda ham bog'liq ravishda ko'rsatib berilsa yoki voqelikda bir-biridan ajratilgan narsa (tomon) hukmlarda ham ajratib ko'rsatilsa-bu chin hukm deb ataladi. Masalan, Metallar-elektr tokini o'tkazuvchidir, Metallar qizdirilgandan kengayadi degan chin hukmlardir. Chunki elektr tokini o'tkazish, qizdirilganda kengayish metallarga xos xususiyatlardir, bu hukmda u yoki bu holat faqat tasdiqlanib aytilayotir. Narsa va hodisalarning belgi va xususiyatlari haqida tasdiqlab yoki inkor qilib aytilgan fikr hukm deb ataladi. Moddiy olamda haqiqatdan bog'liq bo'lmagan narsa hukmda bog'liq qilib ko'rsatilsa, bunday hukm xato (yolg'on) hukm deb ataladi. Chunki bu hukmda aks ettirilgan sifatlar (belgi va alomatlar) bu narsalarga aslo muvofiq kelmaydi. Masalan, Atom-moddaning bo'linmas zarrachasidir degan noto'g'ri hukmdir. Atom murakkab moddiy sistemaga ega bo'lib, uyadro va elektronlarga bo'linadi. Atomning yadrosi ham bo'linadi, bu yadro plotonlardan va neytronlardan iboratdir, degan hukmlardir. Yer quyosh atrofida aylanmaydi degan misol ham chin bo'lmagan hukmlar doirasiga kiradi. Allaqachonlar inson tomonidan kashf qilingan geliotsentr nazariyasi mavjud bo'lib, ana shu nazariyags asoslangan holda mazkur qonun hukm surmoqda. Demak hukmning chinligi, yani voqelikni to'g'ri aks ettirishi-uning eng muhim xususiyatlaridan biridir. Boliqdagi narsalar, hodisalar va voqelikning miqdoriga, ularning biror hukmda aks ettirilgan aloqa va munosabatlariga qarab, hukm quyidagi turlarga bo'linishi mumkin: tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi hukm. Hukmlarning ushbu asoslarga tayanib bo'linishi sifatga qarab bo'linishi deb ataladi; yakka, juziy, xususiy va umumiy hukmga ajratilishi mumkin. Hukmlarning bunday belgilarga binoan bo'linishi miqdorga qarab bo'linishi deyiladi; shartli, ayiruvchi va qatiy hukm singari ko'rinishlar mavjud bo'lib, u hukmlarning munosabatga qarab bo'linishi deb ataladi; hukm taxminiy ko'rinishga ega bo'lishi ham mumkin. Bu hukmda aks ettiriladigan narsa va hodisalar belgisining nechog'lik muhim bo'linishiga yoki voqelikka mos kelish-kemasligiga bog'liq. Masalan, Ertaga yomg'ir yog'ish mumkin, Paxta plani to'lib qolsa kerak. Hukmlarda tasdiqlangan yoki inkor qilingan narsalar, hodisalar, alomatlar hukmning mazmunini tashkil qiladi. Narsa bilan belgining aloqasi (bog'liqligi) aks ettirilgan hukm tasdiqlovchi hukm deb ataladi. Masalan, Alisher Navoiy buyuk o'zbek shoiri va mutafakiridir, Tinchlik imperializm uchun dahshatli quroldir, O'zbekiston qorako'li bilan jahonga mashhurdir, 1977 yil Toshkent metrosi ishga tushgan sanadir va hokazo. Narsa bilan belgi o'rtasidagi biror bog'lanish yo'qligini aks ettiruvchi hukm inkor hukm deb ataladi. Masalan: O'zbekistonda paxta ekilmaydi, Oyga AQSH emas, Samarqandda oliy maktablar qurilmagan va boshqalar. Voqelikda ajratilgan narsa inkor qiluvchi hukmda fikran ajratilishi mumkin. Yakka ...