5-sinf Botanika dars ishlanma. Hujayra va uning tarkibiy qismlari

5-§. HUJAYRA VA UNING TARKIBIY QISMLARI 5-sinf botanika darsligi asosida. 2015. O'simlik va hayvonlar organizmi hujayralardan tuzilgan. Hujayralar juda kichik bo'lib, ularni faqat mikroskopda ko'rish mumkin. O'simliklar tanasi bitta yoki bir nechta (hatto minglab) hujayralardan tuzilgan bo'ladi. O'simlik bitta hujayradan tuzilgan bo'lsa, organizmdagi barcha jarayonlar: oziqlanish, nafas olish, ajratish, o'sish, ko'payish ana shu bitta hujayraning o'zida boradi. Ko'p hujayrali organizmlar yuzlab, minglab va millionlab hujayralar yig'indisidan tashkil topgan bo'ladi. Bunday organizmdagi ayrim jarayonlar maxsus hujayralar tomonidan amalga oshiriladi. Hujayra hujayra qobig'i va uning ichidagi tirik qism (borliq) dan iborat. Tirik qism sitoplazma va mag'izdan tashkil topgan Hujayra qobig'i tiniq va mustahkam bo'ladi. Kletchatka unga mustahkam- lik beradi. Hujayra qobig'i uning ichidagi tirik qismni tashqi tomondan o'rab turadi. U tashqi ta'sir dan himoya qiladi va shaklini saq lab turadi hamda tashqi muhit bilan bog'lab turadi. Tirik hujayraning qobig'i murakkab tuzilishga ega, u bir moddani osongina o'tkazsa, boshqasiga to'sqinlik qiladi. Hujayra qobig'idagi tanlab o'tkazuvchanlik xususiyati u nobud bo'lguncha saqlanib qoladi. Demak, qobiq hujayraning butunligini saqlash bilan bir qatorda, moddalarning tashqaridan kirishini tartibga solib turadi hamda ortiqcha moddalarni tashqariga chiqaradi. Sitoplazma - hujayraning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. U rangs iz, tiniq, suyuq yoki shilims hiq holda bo'lib, doimo ha ra katlanib turadigan elastik modda. Sitoplazma ning tarkibi juda murakkab tuzilgan. Mag'iz - hujayraning deyarli o'rtasida (sitoplazma ichida) joylashgan eng muhim tarkibiy qismdir. U hujayralar bo'linishida katta rol o'ynaydi. Ko'k-yashil suvo'tlar, bakt eriyalar va ayrim zamb urug'larning mag'zi shakl lanmagan, uning moddalari sitoplazmada tarqoq holda joylashgan bo'ladi. Mag'izn ing shakli va hajmi hu jayraning yirik-mayda ligiga, yoshiga, holatiga va to'qimaning turiga hamda yashash sha roitiga qarab har xil bo'ladi. U tarkibiga ko'ra sitoplazmaga yaqin turadi. Mag'iz irsiy belgilarning yangi bo'g'inga o'tishida muhim ahamiyatga ega. 1831-yilda ingliz olimi Robert Broun mag'iz hujayraning muhim tarkibiy qismi ekanligini aniqlagan. Robert Broun 1773-1858 Plastidalar - hujayraning asosiy tirik qismlaridan biri. zamburug''lar, bakteriyalar, shilimshiqlar hamda ko'k-yashil suvo'tlarda plastidalar bo'lmaydi. Ular faqat o'simliklarga xos. Plastidalar uch xil bo'ladi: leykoplastlar (rangsiz), xromoplastlar (zarg'aldoq, qizg'ish), xloroplastlar (yashil). Keyingi ikkita plastida o'simliklarga (barg, poya, gul va mevalarga) rang beradi. Xromoplastlar bilan xloroplastlar tufayli o'simlik gullari va mevalar har xil rangga kiradi. Vakuol - sitoplazma ichidagi hujayra shirasi bilan to'lgan bo'shliq. U turli shaklda bo'ladi. Hujayra shirasi tarkibida 70-95% suv va unda erigan ko'pgina mineral va oqsil, moy, shakar kabi organik moddalar bo'ladi. Bu shira tarkibiga ko'ra mevalarning ta'mi shirin, nordon va achchiq bo'ladi. Shuni ham aytish kerakki, o'simliklarning turli organlaridagi hujayralar har xil ...