10-sinf Fizika dars ishlanma. Oddiy mexanizmlar. Blok, qiya tekislik, vint, pona va chig'iriqning qo'llanilishi

Oddiy mexanizmlar. Blok, qiya tekislik, vint, pona va chig'iriqning qo'llanilishi 6-sinf fizika darsligi asosida 33-mavzu: Inson mehnat qilish jarayonida ko'proq kuchiga emas, balki aqliga tayanadi. Og'ir yukni ko'tarishda, o'rnidan siljitishda oddiy mexanizmlardan foydalanishni insonlar qadimdan o'zlashtirib olishgan. Qurilishlarda chig'iriq, qiya tekislik, pona va bloklardan foydalanishgan. Blok. Blok qirrasi ariqchadan iborat g'ildirak bo'lib, undan ip, sim arqon yoki zanjir o'tkaziladi. Ipning bir uchiga yuk osib, ikkinchi uchidan tortiladi. Yukni ko'tarish davomida blok qo'zg'almasdan joyida qolsa, uni ko'chmas blok deyiladi (59-rasmda 1). Yuk bilan birgalikda harakatlanadigan blokni ko'char blok deyiladi (59-rasmda 2). Ko'chmas blokda yuk uchun kuch yelkasi AO masofa, F kuchning yelkasi OB masofa bo'ladi (60-a rasm). Ular teng bo'lganligidan F kuch yuk og'irligiga teng bo'ladi. Shu sababli ko'chmas blok kuchdan yutuq bermaydi. Ko'chmas blok kuch yo'nalishini o'zgartirib beradi. Ko'char blokda esa aylanish o'qi O nuqtaga to'g'ri keladi (60- b rasm). Shunga ko'ra yuk uchun yelka OA masofani, F kuch uchun yelka OB masofani tashkil etadi. OA = R, OB = 2R bo'lganligidan (R - g'ildirak radiusi) F · 2R = mg · R bo'ladi. Bundan Ko'char blok kuchdan ikki barobar yutuq beradi. Ko'char va ko'chmas bloklardan bir nechtasi o'zaro ulansa, uni polispast deb ataladi. Polispastda n ta ko'char blok qatnashsa, kuchdan 2n marta yutish mumkin bo'ladi. Qiya tekislik. Og'ir bochkani mashinaga ortishda qiya tekislikdan yumalatib chiqarish oson (61-rasm). Bunda F kuch og'irlik kuchining bir qismini tashkil etadi: Vint. Mashinalarning balloni teshilib qolganda, uni almashtirish uchun «domkrat» deb ataluvchi vintli ko'targichdan foydalaniladi. Uning ishlash tamoyilini 62-rasmdagi vintdan tushunish qiyin emas. Uydagi go'sht maydalagichda, maktab duradgorlik va temirchilik ustaxonasidagi «tiski» (siqib ush lagich) da ham vintdan foydalaniladi. Pona. Mamlakatimizning ayrim joylarida bo'lg'usi kuyov larni sinash uchun ularga to'nkani o'tin qilib maydalashni taklif qilishgan deyishadi. Shunday holda «pona» qo'l keladi. Pona old tomonidan qaralsa, uchburchak shaklida bo'lgan jism bo'lib, uni to'nkaga rasmda ko'rsatilganidek qo'yib, tepa qismidan uriladi (63-rasm). Chig'iriq. Bu oddiy mexanizmdan ko'pincha quduqlardan suvni ko'ta rishda foydalanishgan (64-rasm). Chig'iriqda arqon o'raluvchi baraban radiusi r, uni aylantiruvchi tirsak uzunligi R bo'lsa, qurilmaning kuchdan beradigan yutug'i ga teng bo'ladi. Chig'iriqning takomillashgan varianti lebyodka deyiladi (65- rasm). Unda ikkita chig'iriq o'zaro bog'langan. Birin chisi aylantiruvchi tirsak va kichik radiusli tishli g'ildirak. Bu tizim kuchdan marta yutuq beradi. Ikkinchisi katta radiusli tishli g'ildirak va arqon o'raluvchi silindr. Bu tizim kuchdan marta yutuq beradi. Lebyodkaning kuchdan beradigan umumiy yutug'i n ...