10-sinf Adabiyot fanidan Alisher Navoiy ruboiylari dars taqdimoti

10-sinf adabiyot darsligi asosida 9-mavzu: ALISHER NAVOIY RUBOIYLARI HAQIDA Shayx Ahmad bin Xudoydod Taroziy «Funun al-balog'a» asarida (hijriy 840 - milodiy 1436-1437-yillar) o'z davridagi o'nta she'riy janrlarga tavsif beradi (qasida, g'azal, qit'a, ruboiy, masnaviy, tarje', musammat, mustazod, mutavval, fard). Biz yaxshi bilamizki, Navoiy ijodida - «Xazoyin ulma'oniy»da she'riy janrlarning 16 ta xili mavjud. Ularning orasida eng barakalilaridan biri ruboiy ekanligini mutaxassislar ko'p marta ta'kidlashgan. «Nazm ul-javohir» («Gavharlar tizmasi») asari, asosan, tasavvuf g'oyalari targ'ibiga bag'ishlangan. Unda tasavvufdagi asosiy tus huncha va tamoyillar nihoyatda sodda va tushunarli tilda talqin qilinadi. Masalan, «Ro'a aboka yuro'uka» («Otangga rioyat qil - bolangdan qaytadi») hadisi uchun quyidagi ruboiy keltirilgan: Farzand ato qullig'in chu odat qilg'ay, Ul odat ila kasbi saodat qilg'ay, Har kimki atog'a ko'p rioyat qilg'ay, O'g'lidin anga bu ish siroyat1 qilg'ay. Adib otaga xizmat qilishning sharofatini birinchi ikki misrada ko'rsatib bermoqda. Keyingi misrada esa yana shu fikrga qaytilgandek ko'rinadi, ammo endi natijada ayirma bor. Har kim ekkanini o'radi, deganlaridek, otaga qilingan hurmat va ehtirom, albatta, qaytadi, ammo uni qaytaruvchi odam mutlaqo boshqa bo'ladi. Mana shu boshqa odam esa keyingi avlod vakili - otasiga yaxshi munosabatda bo'lgan o'g'ilning farzandlaridir. Yoki insoniy fazilatlar mavzusida boshqa bir to'rtlik yaratiladi: El qochsa birovdin, el yomoni bil oni, Ahvolida idbor nishoni bil oni, Fe'l ichra ulus baloyi joni bil oni, Olam elining yamon yamoni bil oni. Demak, ko'pchilik («el») bir fikr bildirar ekan, bu tasodifiy bo'lmaydi. Ular bir kishidan o'zini olib qochsa, o'sha odam elning yomoni bo'ladi. Buning sababi esa o'sha kishining fe'l-atvoridir («ahvolida idbor nishoni»). Bunday odamning yomonligi faqat o'zi uchun emas, balki barcha uchun ham zararlidir. Adib uni «ulus baloyi joni», ya'ni «elning joniga bitgan balo» sifatida ta'riflamoqda. Tugal xulosa esa oxirgi misrada ifodalangan. Bunday odam o'zining yoki o'zi mansub bo'lgan elninggina emas, balki butun «olam elining yomoni»dir. Shoirning «yamon» so'zini ikki marta qo'llashi orqali aytmoqchi bo'lgan fikri alohida ta'kidlanyapti. Navoiy lirikasida odam va olam, hayot va uning go'zalliklari madh etiladi. Adib lirikasida yuksak insonparvarlik, ezgulik g'oy alari ruboiy orqali ham aks etgan. Navoiyning «Xazoyin ul-ma'oniy» asari, aslida, to'rtta mustaqil devondan tashkil topgan. Shuning uchun ham u xalq orasida «Chor devon» - «To'rt devon» nomi bilan mashhur bo'lgan edi. Navoiy ijodini uzoq yillar davomida jiddiy o'rgangan taniqli adabiyotshunos Abduqodir Hayitmetov shunday deb yozgan edi: «Mabodo Navoiy boshqa asar yozmasdan faqat «Xazoyin ul-ma'oniy»ni, hatto uning tarkibidagi bitta devon - «G'aroyib us-sig'ar» yoki «Navodir ush-shabob», yoxud «Favoyid ul-kibar»ni yaratganda ham adabiyotimiz tarixida eng ulug' shoirlarimizdan biri bo'lib qola berar ...