8-sinf Geografiya O'zbekiston iqtisodiyotini hududiy tashkil etish va iqtisodiy geografik rayonlashtirish

8-sinf geografiya darsligi asosida 38-mavzu: O'zbеkistоnning rеgiоnаl tаvsifi O'ZBEKISTON IQTISODIYOTINI HUDUDIY TASHKIL ETISH Mamlakatimiz hududining har bir qismi geografik o'rnining betakrorligidan, birinchi navbatda, tabiiy sharoiti va boyliklari, aholining mehnat faoliyati hamda turmush tarzining o'ziga xosligi shakllangan. Iqtisodiyot, asosan, joyning mahalliy tabiiy boyliklariga bog'liq ravishda rivojlangan. Transportning takomilla shuviga qarab, iqtisodiyot ba'zi joylarda chetdan keltirilgan xomashyo asosida shakllangan. Malakali kadrlar, asosan, yirik shaharlardagi ta'lim muassasalarda tayyorlanadi. Shunga muvofiq malakatalab ishlab chiqarishlar shaharlarda rivojlansa, boshqa joylar qishloq xo'jaligi yoki sanoat xomashyosi yetkazib beradi. Mamlakatning ayrim qismlari o'rtasida mehnatning ana shunday taqsimlanishi geografik yoki hududiy mehnat taqsimoti deyiladi. Hududiy mehnat taqsimoti quyidagi holatlardagina sodir bo'ladi: ishlab chiqarilayotgan mahsulot mahalliy ehtiyojdan ancha ko'p bo'lishi; uni ishlab chiqarish mamlakatning boshqa qismlari dagidan arzonga tushishi; ishlab chiqarishning xomashyo zaxirasi ko'p yillarga yetarli bo'lishi; mahsulot ayirboshlanganda transport xarajati arzon bo'lishi. Ma'lum vaqt o'tib, hududlarning ixtisoslashuvida o'zgarishlar ro'y berishi mumkin. Masalan, Qashqadaryo hududida neft va gaz konlari ochilib, ishga tushirilgach, bu hududda yangi ixtisoslashgan ishlab chiqarish shakllandi. O'zbekiston mustaqillikni qo'lga kiritgandan so'ng don mahsulotlari bilan o'zini o'zi ta'minlash vazifasi qo'yildi. Natijada viloyatlarda ko'plab g'alla ekila boshlandi. Oqibatda shu viloyatlar paxtachilikdan tashqari g'allachilikka ham ixtisoslashdi. Mehnatning geografik taqsimlanishi asosida o'z ixti soslashuviga ko'ra bir-biridan farq qiluvchi hududlar - iqtisodiy rayonlar yuzaga keladi. Iqtisodiy rayon (hudud)lar uchun butun mamlakat miqyosida ixtisoslashuv o'ziga xos bo'lib, mahsulot almashinuvi juda keng qamrovda amalga oshadi. Bunday rayonlarning bir necha ixtisoslashgan tarmoqlari bo'lishi ham mumkin. Mamlakat miqyosida ixtisoslashgan tarmoqni qanday aniqlash mumkin? Buning uchun izlanayotgan ixtisos lashuv koeffitsientini K deb olamizda, quyidagi formulani tuzamiz: bunda: M - rayon mah sulotining mazkur tarmoq bo'yicha mamlakatdagi salmog'i, A - mamlakat aholisi sonida rayon aholisining sal mog'i. Agar K ko'rsatkich birdan katta bo'lsa, bilingki, rayon bu tarmoqqa ixtisoslashgan ekan. Ixtisoslashish ko'rsatkichi (K)ning katta-kichikli giga qarab, iqtisodiy rayonning ixtisoslashish darajasini bilsa bo'ladi. Bundan tashqari, ixtisoslashish imkoniyati transportga va mahsulotni tashish xarajatlariga ham bog'liq. Rayondagi ishlab chiqarish korxonalarining muay yan qismigina ixtisoslashgan tarmoqlarga kiradi. Qolganlari esa ixtisoslashgan tarmoqqa xizmat qiluvchi, yordamchi tarmoqlarni tashkil etadi (masalan, paxta yetishtirishga ixtisoslashgan xo'jaliklarda yordamchi tarmoq sifatida beda, jo'xori, kartoshka ham yetishtiriladi, chorvaning muayyan turi boqiladi yoki mashinasozlik ixtisosli tarmoq bo'lsa, metall quyish korxonalari, mahalliy energetika kabilar yordamchi korxona hisoblanadi). Rayon aholisini oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim-bosh, madaniy-maishiy buyumlar bilan ta'minlovchi korxonalar xizmat ko'rsatish tarmog'ini tashkil etadi. Bu barcha tarmoqlar uchun energetika va suv ta'mi noti, transport tarmoqlari va hudud umumiy bo'lib, ishlab chiqarish jarayonida o'zaro aloqada bo'ladi. Demak, iqtisodiy rayonlar ixtisosi bilangina emas, balki xo'jalikning majmuali ...